Евтим Спространов спаѓа во групата на афирматорите на македонскиот литературен јазик. Неговото литературно творештво е мошне обемно и разновидно и претставува сведоштво на историски настани, записи за значајни македонски преродбеници, извор на етнографски и етнолошки податоци итн.
Поет, прозаист, лингвист, хроничар, етнолог, етнограф, фолклорист – собирач на народни умотворби, мемоарист, преведувач, археограф, патописец, детски автор, публицист, просветен деец и општественик. Бил член во бројни организации и друштва, меѓу кои и на „Младата македонска книжовна дружина“, со што се вбројува меѓу поборниците за издигнување на македонскиот јазик во литературен. Бил соработник на голем број списанија и весници (сп. Лоза, в. Македонија, в. Автономија, в. Глас Македонски, сп. Книжица за прочит, в. Балкан, сп. Семе, сп. Цвет итн.), а на некои бил редактор и уредник. Имал 50 псевдоними (Анин, Христо Генин, Е. Маркулев, Орешков, Охриѓанин, А. Б., С-в, А. О. итн.). Од неговиот голем творечки опус, дел е останат во ракопис. Спространов припаѓа на групата претходници на Мисирков.
Образованието го започнал во родниот град, го продолжил во гимназијата во Солун, и бил учител во трикласното училиште во Крушево (1888/1889). Високото образование го започнал во Киев на Духовната семинарија (1890), а потоа во Москва на Правниот факултет. Ја продолжил семејната револуционерна активност (прадедо му Наум бил во четата на Кузман Капидан, татко му Ангеле учествувал во Охридскиот заговор), бил вклучен во македонското ослободително движење, но поради тоа не добил стипендија и се вратил во Софија. Во 1892 г. станал член на „Младата македонска книжовна дружина“ и бил еден од најактивните членови на сп.
Лоза. Соработувал со весниците на Коста Шахов, Коне Самарџиев и Стефан Дедов. Бил секретар на Македонскиот комитет, март 1895 г., чиј претседател бил
Трајко Китанчев. Сметал дека за да се ослободи Македонија била потребна револуција и поради активностите постојано бил преместуван. Работел како учител во Битола, но бил екстрадиран во Бугарија; бил член на ЦК на ВМОРО и започнал да учителствува во Солун, но поради активностите бил вратен во Софија. Повторно бил учител во Битола и Солун (1908/1909), но од 1910 г. Егзархијата не го одобрила работното место за него. Постојано бил преместуван од место во место: Штип, Кукуш, Софија и Охрид, од каде во 1918 г. побарал плебисцит (референдум) за Македонија, па веднаш бил вратен во Софија. Им помагал на македонските бегалци, се ангажирал околу работата на „Охридското братство“, бил член на Македонскиот национален комитет при Сојузот на македонските емигрантски организации. Започнал да пишува автобиографија, која прераснала во дневник и претставува извор на значајни историски и политички податоци. Истакнувал дека Македонецот не се бори за бугарски идеал; помош требало да се прифати само од оној кој е за целоста и автономијата на Македонија, се залагал за обнова на Охридската архиепископија, но велел дека и Синодот треба да биде составен од македонски владици. Повикувал на единство, го осудувал Комитетот за непризнавањето на Организацијата, ја прифатил независната политика, чисто македонска: „да не се мисли за присоединување со Бугарија и да се убеди Европа во тоа“. Во полемичката брошура
По македонските работи (1901), истакнал дека Организацијата требало да биде составена само од Македонци. Работел и на револуционерно и на културно поле. Просветеноста на народот за него била пред сè. Сметал дека долгот на македонската интелигенција кон народот е да му помогне да се развие со умствен и морален поглед, и дека таа треба единствено и сплотено да застане под знамето на автономна Македонија. Политичката борба не ја одделувал од културната, при што борбата за македонскиот јазик била неодминлива. Во студијата
Акцентот во говорот на градот Охрид (1899, во ракопис) ги истакнал правилата за акцентирањето на третиот слог, при што нагласил дека ова правило е прифатливо само за роден Македонец. Ги објавил и студиите:
По говора во градот Охрид (1901),
Џеладин-бег (1897), која претставува хроника на епохата, на настаните, љубовта, омразата, чедоморствата, на етнологијата и археографијата, и
По преродбата на градот Охрид, посветена на првите училишта во Охрид, на црковната борба, во која со воспев пишува за делото на Д. Миладинов и на Г. Прличев. Собирал народни умотворби, ги запишувал на охридски и мијачки говор, а на македонски јазик напишал дел од личните творби. Сметал дека правописот треба да биде толку далечен од бугарскиот колку и од српскиот јазик. Се пројавил како автор речиси во сите литературни жанрови, освен во романот. Неговото творештво е обемно, автор е на над 300 статии, песни, студии, 14 раскази – „Цветан“, 79 приказни за деца, 8 патописи – „Од Охрид до Солун“, 4 поеми – „Мара Воперката“ и многу други.
Евтим Спространов спаѓа во групата на афирматорите на македонскиот литературен јазик. Неговото литературно творештво е мошне обемно и разновидно и претставува сведоштво на историски настани, записи за значајни македонски преродбеници, извор на етнографски и етнолошки податоци итн. Водел остри полемики за македонското прашање. Бил опседнат од состојбата во Македонија, секојдневно пишувал за социјалните и психолошките доживувања на народот, за политичките настани и превирања, за дејствувањето на македонската емиграција итн. Пишувал и запишувал сè по и за македонското прашање.
Поетскиот опус на Спространов го проследуваме во две фази. Во првата фаза, во периодот 1890/1891 г. напишал 33 песни, од кои повеќето се патриотско-револуционерни, а има и љубовни, дидактични, пејзажни, социјални. Во втората фаза, во периодот 1923/1924 г. напишал 12 политичко-полемички песми. Во песните доминантен мотив е љубовта кон татковината и поетовите страдања поради нејзината состојба. Поетовата експресија е прашањето за смислата на животот во ропски услови, при што во одговорот одекнува императивот за смрт. Во нив напати преовладува и елегичното чувство, и секогаш се обраќа до некого, најчесто до „мајко“ или „мамо“ (Македонија), та песната е најчесто монолошки остварена. Покрај лирските особености, тој во песните и полемизирал, остро ја критикувал загубената храброст и револуционерното чувство кај македонскиот народ, бидејќи, според него, единствениот излез од тешката состојба, од ропството, биле токму ангажираноста, отпорот, востанието. Во осудата на пасивноста на народот бил остар, често бил и деструктивен, односно повикувал на смрт на целиот народ! Тој без задршка ги вградувал своите страсти и чувства, па повеќето песни се искажани во немир, грч, во плач до небо, во сурова клетва и осуда, во протест и бес, со проколнувачки тон кон мајката што го родила и земјата што го задоила. Таквите песни наликуваат на манифест. Во нив нема сталоженост и поетски ритам, нема смиреност и благост, туку суровост на зборовите. Строфите се преполни со интерпункциски знаци, со чуденки и прашанки, со повеќе точки, со мали крстчиња и со подвлечени строфи, со длабока црна линија која потенцира, која тера на запирање и размислување, со зборови кои се далеку од сликот, од римата, од убавината на песната. Во објавената песна „Кон Македонија“ (1890), Македонија ја нарекува арена на која се одигруваат ужасни трагедии, при што се слушаат пискотници „како од лути змии“ предизвикани од страдањата, од политичката состојба околу разрешувањето на македонското прашање: „секој да стави рака врз неа!“. Ја нарекол „играчка на судбината проклета“, со која секој си играл и се смеел, во векот на лага, подлост, лицемерие и ѕверштина, кога човекот бил способен братот да го изеде. Се прашувал од каде толкаво трпение, толкава молчаливост, дали се загубиле чувството и срцето, бидејќи со таквиот однос следувало газење од секого и секој крвта ќе му ја пиел. Поради тоа на својот народ му порачал да не верува никому, ниту на просветената Европа која ветувала слобода без крв, без шум, без борба. Завршува со заветот дека нема да дозволат да ја грабнат или поделат. Во социјалните песни, како во песната „Клетница“ (1898), преку ликот на самохраната мајка е опеана економската состојба во Македонија. Во песните минимално се чувствува влијанието на народната песна. Тој е меѓу првите кои напишал патриотски песни во XIX век. Во љубовните песни доминантни се: чувството на тага по неостварената љубов, својата душа ја разголува без задршка, потоа интимното чувство, чувството на изневерена љубов како во песната „Биди ти проклета“. Во политичко-полемичките песни од втората фаза (1923/1924) карактеристична е дијалошката форма на изразување преку која ги изразува својот протест и несогласување со настаните или појавите. Песните се без рима; во некои е присутна алегоријата, прекорот и поуката. Бидејќи во нив е доминантна актуелната општествено-политичка ситуација, можеме да ги оцениме како ангажирани песни („Што е држава“, „Ќе си одиме ли“, „Радич“ итн.). Во неговиот поетски опус евидентно е и влијанието на романтизмот – љубовта кон родниот крај, кон историското минато, мотивот за несреќната љубов, тагата по загубената девојка. Поради тоа значењето на неговата поезијата од литературно-историски аспект е големо.
Поемите „Магда“ (1894), „Гроздан и Цветанка“ (1898) и „Одмазда“ според композицијата, развојот на дејството и според тематско-мотивскиот комплекс наликуваат на битови драми, како кај Војдан Чернодрински и во драмите меѓу двете светски војни. Дејството во нив се одвива во Македонија, а претставени се: теророт кој бил вршен врз македонскиот народ, врз девојките, тешкиот живот поради лошата економска состојба, па заминувањето на печалба било неминовно, патријархалниот однос во семејството, но и спротивставувањето на младата девојка на татковиот збор, преминот на индивидуалниот во колективен отпор. Во „Магда“ (три дела, 297 стиха) ја прикажува нејзината непокорност и тешките последици од дадениот отпор; не се согласила да оди со Далип ајдукот, за што мајка ѝ и татко ѝ платиле со живот, а брат ѝ и саканиот завршиле во затвор. Акцентот е ставен на индивидуалниот женски отпор во одбрана на честа, а поетот вината ја префрла на целиот колектив, осудувајќи го преку падот на морално-борбениот дух. Патријархалниот начин на живеење и чинот на продажба на ќерка за пари се опеани во „Гроздан и Цветанка“ (пет дела, 375 стиха). Цвета директно се спротивставува на татка си Најден, кој сакал да ја омажи за богатиот Врбан. А тој, пак, за да ја оствари својата цел го наклеветил Гроздан „јунакот бестрашен“ за низа недела кај бегот, па Гроздан по бегството од турските зандани станал комита. Животот на Цвета згаснал, додека Најден презрен од сите, исчезнал, и никој не знаел каде волците и гавраните му ги јаделе месото и коските. Казната била строга за оние кои не ја почитувале љубовта меѓу двајца млади, ниту пожртвуваноста за татковината. Во „Одмазда“ (три дела, 532 стиха) прикажани се самоволијата на турскиот ага и лошата економска положба на Македонецот, поради што Најдо морал да замине на печалба. Ризман-ага ја барал тенката снага на Божа. Старата Николица го молела да ги остави намира, но „Можело ли да се најде милост во ѕвер планински?“, па старата баба ја тепал, а во Божиното тело насилно уживал. Николица преку плачот го повикувала својот син да дојде и да се одмазди, а младата Божана само скитала и низ солзи редела. Извршената одмазда е порака кон македонскиот народ: отпор, борба, а не потчинетост и молк.
Спространов во пет одделни изданија објавил 79 приказни за деца, кои би можеле да се поделат во две групи: 1) лични, авторски приказни; и 2) приказни – варијанти, односно авторизирани народни. Во сите приказни доминантен е дидактичко-моралниот карактер. Со овој корпус творби Спространов се вбројува во основоположниците на литературата за деца. (В. М. Х.)
