Mакедонски поет, есеист, критичар, антологичар и преведувач (од руски и од јужнословенски јазици). Гимназија учи во Целје и Скопје, а дипломира на Катедрата за јужнословенски книжевности при Филозофскиот факултет во Скопје. Живее во Скопје. Работeл како новинар и уредник во Радио Скопје, уредник и директор на книгоиздателството „Македонска книга“ и во НУБ „Св. Климент Охридски“. Уредник е во книгоиздателството „Мисла“, списанието „Стремеж“ (Прилеп), книжевната ревија „Акт“ и „Reviеw“ на Македонскиот ПЕН центар. Бил претседател на Советот и Управниот одбор на балканската манифестација „Рацинови средби“, член на Управниот одбор на Македонскиот ПЕН и на Друштвото на писатели на Македонија. Член е на Сојузот на литературните преведувачи на РМ, почесен член на Сојузот на бугарските писатели и член на Славјанската литературна и уметничка академијата во Варна (Бугарија). Тој беше главен уредник на проектот на Владата на Република Македонија Македонска книжевност во 130 тома и на едицијата Нобеловци. Член е на редакцијата за превод на Македонска книжевност во 130 тома на англиски јазик, како и на изборите од истата едиција на арапски, германски, кинески, руски, француски и шпански јазик.
Автор е на 19 збирки поезија, 17 книги со критики, есеи, полемики и разговори, 10 антологиски избори од македонската поезија, неколку книги препеви, две аудиокасети со негова поезија и две книги за габите во Македонија. Објавени се и неколку избори од неговата поезија и критика во Македонија, потоа избрани дела во шест тома од и за неговата поезија, како и 14 поетски избори на странски јазици. Списанијата „Стремеж“ од Прилеп (1993) и „Сум“ од Штип (2013) посветуваат по еден специјален број на неговото творештво. Во поезијата дебитира со книгата Кралот на лебедите (1972). Потоа следат другите поетски книги, меѓу кои: Фенери низ маглата (1977), Златна гранка (1980), Вечерна (1985), Абор гора (1987), Лов на блесок (1990), Кубоа (1993); Скалд (1995), Сипкава преѓа е свет (2003), Великата лирска песна: песни за неа (2021) и Нè чека пат (2023).
Стојчевски е добитник на следниве награди во земјава и во странство: „Кочо Рацин“ (за книга поезија, 1972); „Григор Прличев“ (за поема, 1998); „Димитар Митрев“ (за критика и есеј, 1999); „Браќа Миладиновци“ (за поезија, 2001); Меѓународна награда за поезија Сребрено летачко перо (Варна, 2009); „Св. Климент Охридски“ (државна награда за животно дело, 2010); Почесна грамота за придонес во развивањето и популаризирањето на бугарската култура од Министерството за култура на Република Бугарија (2010); „Арка“ (меѓународна награда за најдобра книга од странски автор на книгоиздателството „Арка“ за поемата (З)аум, Смедерево, 2011); „Книжевен жезол“ (награда на Друштвото на писателите на Македонија, 2012); „Јован Котески“ (награда за книга поезија, 2012); Орден „Мајаковски“ (на Сојузот на руските писатели, Москва, 2012); Награда „Големата мајка“ (Скопје, 2012); „Grand prix international“ (за севкупно творештво, Куртеа де Арџеш); „Ацо Шопов“ (за поезија, 2021) и други.
Санде Стојчевски е поет кој ја продолжува онаа македонска народна усна традиција чијашто доминанта се обредите на чествување и славење. И самата негова поезија е ритуал на восхит пред светот и пред јазикот. Во неговиот поетски ритуал јазикот прераснува во уметност, а туѓата поетска реч е повод за бројни метапоетски и интертекстуални референци. Така обединети, обредот на чествување на јазикот и дијалогот со македонската народна и светската книжевна традиција ја претвораат песната во чин на восхит. Восхитот е присутен од првата до последната негова збирка. Восхитот пред врховната поетска моќ на јазикот е проектиран во есеистичкото и критичкото творештво на Стојчевски. Восхитот, надополнет со сонетната форма, со јазичните варијации и со естетската употреба на дијалектот е она по коешто Стојчевски се препознава како уникатна фигура во македонската современа поезија.
Меѓу главните манифестации на поетското, меланхолијата и радоста, трагичното и играта, Стојчевски ја одбира радоста/играта на создавањето, а со тоа го потврдува и својот идеал на восхитувањето пред убавото и совршеното. Со неговата поезија (која се јавува како премин од модерната кон постмодерната во македонската поезија од седумдесеттите и осумдесеттите години) поетската уметност се промовира како уметност на радоста и уживањето во јазичните игри. Тоа, од историска дистанца од педесетина години, треба да се сфати како континуирана пофалба на слободата и како показ на една истрајна поетика која го оправдува своето постоење. Поезијата на Стојчевски од самиот почеток, па сè до последната негова збирка Нè чека пат (2023) претставува химна на творечката слобода. За да не се изгуби во вишокот слобода, Стојчевски ја одбира сонетната форма која ограничува и поттикнува на ред: во случајов, не толку со уредните начини на римување на стиховите во катрените и терцените (две четиристишија и две тристишија кај секој сонет), колку со ритмичноста на самите стихови. Во некои сонети е вграден и акростихот. Таков е сонетот „Англиски сонет (на старински начин)“ (2023, 16), каде што е впишано името на Весна Ацевска, на којашто ѝ е посветена книгата и посебно првиот циклус „Таа пишува“. Првата песна „Ти“ (2023, 9) од овој циклус е налик на макета на севкупната негова поетика: воспевајќи ги благоста и благословеноста, тој ја воспева личноста на поетесата на којашто ѝ ја посветува песната, прави цела една акробатика на зборови и значења кои произлегуваат од основниот поим „благост“, ја прославува благословеноста и ја следи сонетната форма и го впишува акростихот, а веќе во втората песна „Пак ти“ (2023, 10) се препушта на повикот на варијациите (не само игра со зборови туку и со првата песна – образец). Вториот циклус „Лето, лет над лета“/„Лето, лет над Лета“, продолжува со истата поетика. Се добива впечаток дека поетот не се менува, дека поетот не ја сменил својата поетика, па сепак создава нови сонети, жонглира со јазикот, го слави постоењето, и своето и на светот. (К. Ќ.)
Поезијата на Стојчевски е заснована врз два носечки столба: едниот води кон усното народно творештво (македонско, европско), а другиот кон серија елитни поети – сродници, претставници на поетиката на ларпурлартизмот, лудизмот, заумноста и „јазичната поезија“ на модерната и постмодерната (В. Б. Јејтс, С. Т. Колриџ, Ф. Хелдерлин, Х. Гиљем, Р. М. Рилке, Е. Паунд, Т. Елиот, заумниот руски поет В. Хлебњиков, акмеистите). Можеби токму ваквата доминантна ориентација е иницијалниот поттик Санде Стојчевски да се сврти кон сонетот како строга и елиптична лирска форма (подвид), која сепак допушта тематска и семантичка слобода. Сонетот може да се смета за една стилско-жанровска константа во поетското творештво на Стојчевски.
Освен тоа, три постапки на естетизација на јазикот во поезијата на Санде Стојчевски би требало да се издвојат како иновативни: култот на автономната и совршена песна, поетиката на варијациите (игри со зборови и песни) и поетиката на кумановското наречје.
1) Култот на автономната и совршена песна. Потрагата по ’врховната мера‘ во поезијата, Стојчевски ја формулира во геслото за „Великата Песна“. Неговиот постулат на совршената и врховна поезија е исклучив и категоричен. Според него, добрата поезија е нетипична поезија, поезија која си игра со јазикот и за којашто не постои контекст надвор од книжевниот. Така, тој го актуализира слоганот „уметност заради уметност“, наследен од францускиот ларпурлартизам, парнасизам и симболизам (Теофил Готје, Шарл Бодлер, Густав Флобер и др.). Ова гесло се залага за автономна и независна уметност свртена кон самата себе, уметност која не е утилитарна, уметност која не допушта да биде употребена во дидактички, етички, политички и други „надворешни“ општествени и прагматични цели. Тој дава недвосмислен одговор на старата дилема убаво или корисно со самото свое творештво, поетско, есеистичко и критичко, дека имено – поезијата е свртена самата кон себе, дека е автореференцијална и автономна. Таквата поезија настојува да ја укине врската меѓу поетскиот знак и неговиот предмет (Ќулавкова 1989: 196), во најмала рака да ја направи слаба и кревка, „сипкава“ (Стојчевски, „Јагорида – кон текстот“, Гламја, 1989, 16). Тој апелира „да се засолни песната од светот“. Тој го опева, на пр., езотеричниот предмет „кубоа“, кој може да се сфати само во контекср на неговата книжевна предисторија. Тој збор е преземен од романот на Кнут Хамсун , каде што исто така е нереален, без покритие во предметната стварност, а во песната на Стојчевски служи како хипертекст и покажува дека може и езотеричниот знак да има своја историја и развој. Врз таквото негово кредо се темели херметичноста на неговата поезија. Таа херметичност е знак на распознавање на профилот на Санде Стојчевски како македонски поет и како поет воопшто. Поради нагласената свртеност (интровертност) кон себе, проследена со бравурозни игри на зборови, форми и варијации, поезијата на Стојчевски е релативно тешко податлива за превод на други јазици. Таквата поезија треба да се пресоздаде на другиот јазик во склад со неговиот код (семантички варијации и дијалекти, парономастичност, ритмичност, асоцијативност, алузивност), а не линеарно и буквално. Токму поради таквата нагласена херметичност, Стојчевски ја користи интензивно и постапката на објаснување (фусноти, мото цитати и други авторски и метатекстуални експликации) на кажаното во песните.
Преминот од македонската модерна кон македонската поетска постмодерна е одбележан со ова гесло на чистата, апсолутна и автономна поезија, заснована врз идеалот на убавото и естетското. Поимањето на убавото и естетското во поезијата е радикално, затоа што се стреми кон врховни квалитети. Тоа, теориски, не допушта просечност и медиокритетство. Тоа ја наметнува потребата да се преиспита претставата за чистата поезија низ личниот опит. Ова гесло/слоган за апсолутната, врховна песна е услов поетите да ја покажат својата творечка вештина (техне) и да се соочат со границите на поетскиот израз, формално и суштински. Овој пристап на Санде Стојчевски ќе остане како редок пример на една провокативна и страсна македонска „одбрана на поезијата“. Можеби таа негова страст за совршената и независна песна ќе влијае за тоа Стојчевски да биде, во осумдесеттите години од XX век, предводник на својата генерација и да влијае врз творештвото на неколку македонски поети.
Посматрана од гледна точка на чистата и апсолутна естетичност, поезијата на Стојчевски изгледа по малку „деспотска“, арогантна и отуѓена од стварноста која често се разминува со совршеноста (Стојчевски, 1986, „За песна деспот“). Па сепак, токму во историјата на уметноста и книжевноста се создадени совршени дела, ремек-дела кои го надминале своето време и својот автор, па станале универзално културно наследство. Исто така, поетичките начела на авторите не ретко се разминувале со фактичките резултати во самите творби, во нивната поезија. Колку и да се залага за самоцелност и ларпурлартистичност, песните на Стојчевски содржат доволно индиции според кои би можела да се препознае нивната генеза, предметот од којшто се вдахновени, нештата што ги евоцираат и изворните симболи, дела и автори на коишто алудираат (на пр. песната „Не викај ме преку Гвадалкивири“, со мото-стихот од Томас С. Елиот, „Јас седнав и заплакав крај водите на Леман...“). Тие индиции го обележуваат она што се нарекува историчност на песната: кога и во каков општествен, културен и јазичен амбиент е создадена, на кои предци и истомисленици се повикува, од кои извори учи, со кои полемизира. Тука спаѓаат и оние песни кои евоцираат библиски мотиви (каква што е, на пример, песната „Прекрасниот Јосиф“), односно песните кои евоцираат антички мотиви („Елена“, „Спартак“, „Нефертете“ и др.), како и песните кои евоцираат настани и личности од македонската историја (Цепенков, Шапкарев, Г. Делчев).
2) Поетиката на варијациите (играта со зборови и песни). Тоа е постапка која ги истражува крајните граници на комбинирањето на поетските форми врз иста тематска предлошка. Со неа тој пишува неколку циклуси песни со различни варијации на исти мотиви. Тој настојува да ги покаже сите можни финеси и суптилности на поетскиот израз, а со тоа да ја посведочи продуктивноста на јазичната матрица. Свесното практикување на овие две стилски, јазични и идејни постапки во творештвото на Санде Стојчевски е една од неотуѓивите вредности на неговата поезија, вградени во историјата на современата македонска поезија. Карактеристични, парадигматски примери на варирање на поетскиот мотив и на песната матрикс на даден мотив има во циклусот „Јагорида“, кој содржи пет верзии: „Јагорида (песната матрикс)“, „Јагорида (прелистување на насловот)“, „Јагорида (подолните пластови од насловот)“, „Јагорида (кон текстот)“ и „Јагорида (текстот)“.
Во песната „Полноќна“, од циклусот „Во урнатините на текстот“ (Гламја, 1989, 25), Стојчевски ги вкрстува двете постапки – јазичната (архаичната матрица) со поетиката на варијациите. Тој, навидум низ игра, ја потцртува семантиката на глаголскиот вокативен израз „сети се“, зависно од акцентирањето на изразот и повратниот односно неповратниот статус на глаголот (се) сети, сеќава, се сеќава: еднаш вели „Сети се“, потоа вели „сети“ ..., па на крај – „Сети сè“. Нешто слично среќаваме и во неговата култна песна „Керкапорта“, во којашто се варира пошироката изразна целост „Се гласи сипка“, „Се гласи, сипка“, „Се гласи, сипка“, „Сè глас и сипка...“ Така поетот покажува дека е можна синтеза на поетските постапки во творештвото на еден автор.
3) Употребата на кумановското наречје, како јазичен идиом на неговото детство и како битен признак на неговиот психо-ментален склоп. Со поетиката на дијалектот, концептуално заокружена во циклусот „Сипкава преѓа е свет“ (2003), Санде Стојчевски оживува една деликатна локална, „кумановска“ колективна, народна меморија и ги евоцира јазичните и културните спреги меѓу македонската и соседните јазици и култури. Во тој циклус, составен од песните „Јабука“, „Ноќна пеперуга“, „Жена?“, „Пред поваѓање“, „Пастурела“, „Сл’нце“, „Бубамара“, „Зимо“, „Слика“ и „Сенка“, тој докажува дека и со песни на дијалект можат да се постигнат врвни естетски вредности. Впрочем, македонската усна поезија е целосно заснована врз народните наречја, на живата дијалектна реч. Оваа постапка ја практикува во современата поезија Ристо Јачев, Трајче Бјадов, во прозата Митко Маџунков и други.
Јазичната постапка (лингвистичката поетика) го покажува големиот интерес на Стојчевски не само за дијалектните обрасци, туку и за другите старомакедонски архаични изрази, лексиката на средновековните хроники и легенди (на пр. во спомнатата песна „Полноќна“: „Потихум везден глагољаеш: хоте уловити јуност, ето...“). Кон овој круг творештво, иако самите песни не се напишани на дијалект, гравитираат и песните инспирирани на некој начин од народната традиција. Тука, ќе потсетиме и на песната „Дојде време, дојде коа“ (од стар запис), која актуализира извесни мотиви и клишеа од усната поезија.
Овде ќе биде спомната и песната „Во дуќанот на Цепенков (разговор)“, чиишто први два стиха на едноставен, но дискретен начин, кажуваат многу повеќе симболично одошто буквално. Стиховите гласат „Далеку ти свети во ноќта / дуќанчето, Марко.“ Тие го доловуваат местото каде што Цепенков ги слушал и ги запишувал народните песни и приказни, но воедно му оддаваат признание на овој великан на македонското народно творештво и култура, алудирајќи на фактот дека и по еден и пол век делото на Цепенков ја осветлува и ја афирмира македонската културна историја.
