АЛЕКСАНДРИДА

Опис на делото

Средновековна словенска преводна варијанта од византиската христијанизирана редакција на Романот за Александар Велики – Македонски. Жанровски се типологизирала како историографско-херојски белетризирано дело со структурна поставеност на роман – биографија. Повеќе од два милениуми текстолошката генеза со развојна еволуција ја ширела вечната слава за животот и за воените подвизи на најголемиот војсководач и освојувач во светската историја Александар III Македонски (336 – 323 година пр.н.е.). Настапувањето на христијанството како религија, цивилизација и култура во почетокот на IV век поттикнало раслојување на историската фантастика и на митската експресија за светскиот војсководач од предвизантискиот александриски текстолошки протограф, приспособувајќи ја белетризираната содржина кон христијанските погледи на светот. Дошло до раслојување на античката творечка основа во две типологизирани структурни редакции: историско-летописна Хронографија и белетризирана Александрида. Двете книжевни форми со мотивот за Александар еднакво станале предмет и на старословенските преводи во средновековните јужнословенски книжевни традиции, како и во руската. Словенскиот превод на Хронографијата за Александар Македонски во македонската книжевна традиција заживеал преку образецот на византиските хроники, а преводот на белетризираната творба Александрида посредно проникнал од текстолошката еволуција на римолатинскиот превод на Романот за Александар Македонски – извршен уште во 338 година од Јулиј Валериј. Се смета дека првата словенска редакција на Романот настанала во X-XI век со извесни дополнувања на преведувачот од Хрониката на Георги Амартол. Јужнословенскиот превод бил пренесен во руската книжевна традиција, каде што послужил како основа за настанување на втората словенска редакција. При глобалните цивилизациски премостувања кон крајот на XIII и почетокот на XIV век настанала третата словенска редакција, во истражувањата позната како Александрида. До неодамна присрасните истражувања во бугаристиката и во србистиката успееја да ги наметнат проромантичарските рецидиви дека првиот словенски превод бил „бугарски“, а третиот „српски“ – при што и преводот беше именуван како „Српска Александрида“. Ваквата произволна атрибуција претставува „научна апстракција“ без доволна податливост и без суштинска изворна основа. Во словенската преводна редакција од X до XI век не можат да се издвојат јасни карактеристики типични за бугарскиот Преславски книжевен центар, а во најстариот зачуван безјусов препис на Александридата постојат примеси од јусов правопис кои упатуваат дека се препишувал од македонска предлошка. Словенската Александрида трпела заедничка текстуална и структурна еволуција во јужнословенските книжевноисториски традиции, па следствено таа претставувала општословенски и општобалкански книжевен феномен – со еднакво творечко напластување во нивните книжевни и скрипторски центри. Наизменично и локалните традиции успевале да се пробиваат во поединечните јужнословенски преводи и преписи. Во некои се проширувале содржинските слоеви, а во други доаѓало до скратувања или до синтези на опишуваните настани од прототиповите. Типологизацијата на словенската Александрида била последица од засилениот интерес кон историските настани и кон воените подвизи на големите војсководители. Во ликот на Александар Велики се идентификувал новиот профил на владетелот – освојувач и витез. Но влијанието на мистичниот експресионизам предизвикало во историската основа на Романот мотивски да се испреплетуваат фантастични настани и доживувања, надградени со егзотика, библиски преданија и соновиденија. Впечатлива е уште романтичарската и витешката мелодрама повеќеслојно напластена во мотивите со љубовни реминисценции, мистификација на природните реткости и со магичниот реализам проткаен од раѓањето, животот и сѐ до описот на смртта на Александар. Белетристичката егзистенција на старословенскиот превод ја доживувала глобалната творечка логика, при што и во основните текстови на преписите се рефлектирала содржинската трансмисија на византиската христијанизирана и на западнолатинската витешко-рицарска редакција. Преписите се застапувале интегрално во историско-летописните творби и во антологиските зборници со мешовита содржина, но во книжевната традиција се приопштувале и како самостојна книга. Во истражувањата се евидентираат околу 350 словенски преписи од Александридата, а поголемиот број се од руска или украинска провениенција. Зачувани преписи се евидентираат и во македонското ракописно книжевно наследство, преку кое белетризираната творба стекнала забележителен одраз во просветителскиот и во преродбенскиот македонски книжевноисториски развој меѓу XV и XIX век. Фантастичните епизоди во Романот придонеле дел од мотивите да доживеат трансмисија и во македонското народно творештво. Сите фази од историската еволуција на Романот за Александар Велики  –  Македонски творечки се основоположувале и културолошки се напластувале во доживувањата на етногеографскиот простор на Македонија, но и во македонскиот културноисториски контекст: како традиција и современост. (И.В.)