ВАПЦАРОВ, НИКОЛА ЈОНКОВ (Банско, 7.XII 1909 – 23.VII 1942, Софија), македонски пролетерски поет, драмски писател, литературен критичар, редактор, детски поет, револуционер, антифашист, идеолог и еден од основачите на Македонскиот литературен кружок во Софија, иницијатор и уредник на софиското левоориентирано литературно сп. Литературна критика.
Роден е во Пиринска Македонија во семејство кое му било посветено на македонското ослободително движење. Основно образование и гимназија завршува во Банско и Разлог, а Поморско-машинско училиште во Варна (1932), каде што започнува илегално-политичка дејност како член на младински марксистички здруженија. Поради политичките дејствувања во 1928 г. бил извршен неуспешен атентат врз него од страна на Ванчо Михајлов. Овој настан бил инспирација за стихотворбата „Песна“, која веројатно настанала меѓу 1928 – 1930 (в. Б. Вапцарова 1978: 64). Бил вработен како машински техничар во фабрика во с. Кочериново, Дупничко, но бидејќи го предводел работничкиот бунт добил отказ (1935 г.). Тука ја запознава сопругата Бојка Вапцарова, која исто, како и Вапцаров, е потомок на македонски емигранти во Бугарија и негов верен сопатник. Следната година се преселува со семејството во Софија каде што работи најпрво како техничар во приватна парна мелница, потоа како ложач во Бугарската државна железница и, најпосле, како службеник во кланица. Живеејќи во тешки економски услови, ја продолжува политичката и литературната дејност како идеолог и е еден од основоположниците на Македонскиот литературен кружок. Во 1941 г. го иницира издавањето на софискиот весник Литературна критика со левичарска ориентација, кој набргу е забранет, а тој (како негов уредник) е испратен на тримесечно прогонство во Годеч. Членувал во воениот центар на ЦК на БКП, каде што пројавил значителна антифашистичка активност, поради која бил откриен, уапсен, осуден на смрт и стрелан заедно со Антон Попов на 23 јули 1942 г. од бугарската полиција. Непосредно пред егзекуцијата ги напишал последните песни со наслов „Проштално“ и „Претсмртно“, преку кои се збогува со својата сопруга и со својот народ, изразувајќи ја на тој начин љубовта кон нив.
Од средношколскиот период датираат неговите први стихотворби („За родината“, „Те сакам“, „Пирин“, „Мајко“, „Ајдучка песна“) напишани на бугарски јазик под влијание на Пејо Јаворов, делумно објавени во софиското сп.
Родина – орган на Македонскиот младински сојуз во Бугарија (1927/1928 г.). Во временскиот интервал (1934 – 1936) Вапцаров ги создал најзначајните стихови подоцна објавени во збирката
Моторни песни. Од тој прв творечки период е и драмата со длабок социјално-политички поттекст
Деветтиот бран (1935), која во оригиналниот текст (од 1955 г. се чува во Куќата музеј „Никола Вапцаров“ во Банско) е насловена
Кога бучи бранот.
Во 1937 г. за песната „Романтика“ Вапцаров добива награда на анонимниот конкурс на сп.
Летец. Од истата 1937 г., според наводите на Г. Тодоровски (Г. Тодоровски 2005: 166), датира првиот дел од поемата за деца „Возот“, како и други детски песни. За време на својот живот, тој успеал да ја објави само збирката поезија под наслов
Моторни песни (1939). По паѓањето на фашизмот во Бугарија биле објавени збирката поезија
Антологија (1946), како и книгата поезија за деца
Пролет (1949).
Револуционерниот романтизам и поетовата национална припадност се силно и директно изразени во циклусот „Песни за татковината“ од стихозбирката Моторни песни, особено во песните „Земја“ и „Татковина“, на кои се надоврзува и песната „Реферат“ од збирката поезија Антологија (која е некој вид негова арс поетика). Во неа тој им се восхитува на местата и личностите од Македонија, ја искажува својата приврзаност спрема татковината, воедно нагласувајќи дека треба да се „пишува чесно и просто, како што народот пее“. Поезијата на Вапцаров се одликува со реалистична револуционерна сила и необична изразност и затоа тој, според наводите на многумина критичари, е посочуван како поет кој внесува новини во поезијата (во содржинска и јазична смисла), изразувајќи го борбениот патос на еден нов пролетерски ослободителен бран кој ништи сè што е гнило и ретроградно. Во основата на неговата поетска изразност се забележува лексика од разговорниот бански дијалект (в. Г. Тодоровски 1979: 43), во кој се вметнати зборови (придавки и бројни глаголи) од бугарскиот јазик коишто му ја даваат динамиката на неговиот стих.
Значајно место во неговата оставина претставува и рефератот напишан за основачкото собрание на Македонскиот литературен кружок, кој ќе биде повод Вапцаров да биде прогласен за негатор на бугарскиот јазик и приврзаник на македонизмот (Вапцаров 1995: 44). Од политички причини, наскоро по неговото прво делумно објавување, рефератот бил повлечен од архивата на Домот музеј „Никола Вапцаров“ во Софија и бил недостапен за истражувачите. Вапцаров за време на својот живот и преку својата поезија недвосмислено изјавувал дека е Македонец и дека ништо друго не би можел да биде и покрај тоа што создавал на бугарски јазик. Неговата поезија е изразито патриотска, социјална, револуционерна и хуманистичка.
Голем дел од неговата оставина се чува во Домот музеј „Н. Ј. Вапцаров“ во Софија и во личниот архив на Бојка Вапцарова, која ќе остави бројни податоци за биографијата и творештвото на Вапцаров во нејзините книги: Кога воскреснуваат милионите луѓе. Спомени за Вапцаров (Софија 1961), во монографијата Никола Вапцаров (летопис за животот и творештвото) составена од неа со стручна редакција на Николај Пушкаров (БАН, 1978 г.) и во Ракописното наследство составено од неа со коментари од Магдалена Шишкова (БАН, 1982).
Посмртно е добитник на почесната Меѓународна награда за мир во 1952 г. (Ј. М.-Г.)
.jpeg)
