МАРКОВСКИ, ВЕНКО (МИЛАНОВ ТОШЕВ, ВЕНЈАМИН) (Скопје, 15.III 1915 – 7.I 1988, Софија), дводомен поет, драмски писател, еден од основоположниците на современата македонска литература, политички затвореник, емигрант, контроверзен општествен деец. Познат е по неговите контроверзни ставови во однос на македонската национална мисла, што произлегуваат од бројните уцени, поткупи и системски репресии од општествените режими и времето во коешто живеел и творел.
Од најрана младост имал конфликт со големосрпските школски власти. Исклучен е од гимназијата кон крајот на 1933 г. поради нагласениот интерес кон македонското народно творештво и јазик. По неколку неуспешни обиди да го оформи образованието, во 1937 г. емигрира во Бугарија каде што како стипендист на бугарското Министерство за просвета се запишува на Филолошкиот факултет во Софија, но не го завршува. Активно учествува во работата на МЛК. Поради богатото литературно творештво (пишувано на македонски јазик) паралелно е прифатен и величан и од МЛК (в. А. Попов) и од бугарската литературна критика (в. Т. Павлов).
Во 1941 г., како припадник на комунистичкото движење, Марковски му се спротивставил на фашизмот објавувајќи ја илегално, под псевдонимот Илинденец, поемата „Бие дванаесет“. Бил затворен и испратен во концентрационите логори Гонда-вода и Крсто-поле, и Ени-ќој и Киреч-ќој во окупираните делови на грчка Тракија, каде што останал сè до јуни 1943 г., кога се разболел од туберкулоза и бил префрлен на лекување во санаториумот „Искрец“ крај Софија. Потоа повторно бил уапсен од бугарската полиција, од каде што е извлечен во текот на септември 1943 г. и со посредство на Кузман Јосифовски – Питу е префрлен на слободната македонска територија во кичевско-дебарскиот крај. Како учесник во народноослободителната борба во Македонија, бил член на Главниот штаб на НОВ и ПОЈ, член на Иницијативниот одбор за свикување на АСНОМ и делегат на Заседанието. По ослободувањето на Македонија заземал највисоки државно-административни позиции, како што се членството во Комисијата за јазик и правопис во 1945 г. и членство во ДПМ од 1946 г. Во 1946 г. е исклучен од КПЈ, во која е примен 1941 г., поради „наводното откривање на партиски тајни на бугарската делегација на Сесловенскиот конгрес во Белград и е етикетиран заедно со Павел Шатев и Димитар Влахов како автономист и сепаратист од страна на А. Ранковиќ“ (В. Ачкоска, Н. Жежов 2009: 595). Во 1947 г. е исклучен од редакцијата на сп. Нов ден иако бил нејзин член од формирањето во 1945 г. Во 1948 г. јавно се изјаснил за Резолуцијата на Информбирото поради што бил осуден на петгодишна робија на Голи Оток. За да се заштити, под изговор дека е болен, се повлекол две години во самоизолација, но во 1950 г. бил затворен и испратен да ја отслужи казната, а потоа принуден јавно да се самокритикува и да се покае. Потоа бил вработен како драматург во МНТ, кога во 1955 г. повторно доаѓа во конфликт со власта бидејќи илегално, под псевдонимот Леопарди, ја објавува поемата „Современи парадокси“ (1955 г.) на хрватски јазик, во која прецизно го опишува Голи Оток и ги критикува највисоките југословенски раководители обвинувајќи ги за предавство на социјализмот.
Во 1965 г. бил принуден да емигрира во Бугарија, каде што бил под постојан полициски надзор и бил принуден да се декларира како „македонски Бугарин“ (В. Ачкоска, Н. Жежов 2009: 605). Во Софија е примен за пратеник во Народното собрание, за член на Сојузот на бугарските писатели и член на БАН. Од тој период пишува дела исклучиво на бугарски јазик, коишто не ѝ припаѓаат на македонската книжевна историја. Неговата трагична судбина не е докрај расветлена и сè уште претставува предизвик за историчарите и книжевните критичари.
Од периодот 1934/1935, кога бил член на „Македонската (o)младинска револуционерна организација“, датираат неговите први песни напишани на македонски јазик, кои се објавени од страна на Христофор Ѕавела дури во 2007 г. на страниците на бугарското сп.
Словото денес. Како член во МЛК во 1938 г. во Софија ги објавил првите свои песнарки
Народни бигори и Огинот, напишани на македонски јазик (централните наречја од Македонија), со силно влијание од народната традиција и историјата на македонскиот народ. Според согледбите на Алексиев „преку овој чин Марковски дал значаен придонес во скорешното кодифицирање на македонскиот литературен јазик“ (А. Алексиев 1992: 13). Во 1936/1937 г. Марковски ја напишал и драмата во стихови
Нашинци, којашто засекогаш е изгубена бидејќи во 1941 г. е запленета од бугарската полиција при затворањето на Тодор Павлов, со кого Марковски одржувал пријателски контакт. За неа се дебатирало во софискиот Литературен кружок, како и за поетските книги
Луња,
Лулкина песна, поемите
Чудна е Македонија, Илинден (во која за првпат се употребува слободниот стих), и
Гоце, како и за изборот
Македонска лирика – сите објавени во Софија на македонски јазик.
На робија Марковски ги напишал сонетниот венец „На исток“ (апотеоза посветена на Сталин) и епот „Робии“ (во кој ја опишува голготата на Македонецот од сите три дела на Македонија) на македонски јазик. Од тој период е и стихозбирката Орлицата (посветена на БКП) напишана на бугарски јазик.
Од партизанскиот период на Марковски датираат стихозбирката Партизани (во која се велича Светозар Вукмановиќ – Темпо и др. партизански раководители) и стихозбирките Орлите на Македонија (каде ја воспева идејата за самостојноста на Македонија) и Низ пожарите на Елада (посветена на партиските и воените раководители на ЕЛАС и КПГ). Подоцна следуваат луксузни изданија на поетски избори Гламњи (1945) и Порои (1945), како и романот во стихови Климе (1945), кој „наместо да има автобиографски карактер се претворил во препотентно проучување како во македонската поезија творечки ќе треба да се применува дијалектичкиот метод“ (А. Алексиев 1992: 20). Драмата во стихови За родниот кат (1946 г.) била дочекана со восхит од публиката (В. Ачкоска, Н. Жежов, 2009: 594), но добила негативна критика од Д. Митрев поради „произволно построение на случки и факти“ (Д. Митрев 2009: 488) и била забранета за прикажување под обвинение дека во неа има „идејно-художествени недостатоци и политички искривуења“ (Д. Митрев, 2009: 498). Исто така и мегаломанскиот роман во стихови (5 555 стихови) Тома Горин (1948 г.), кој на состаноците на ДПМ бил јавно критикуван од група писатели на чело со Блаже Конески и никогаш не бил објавен. Негови дела се: романот во стихови На прагот (1946 г.); драмата Гоце (1952 г.), чие прикажување поминало незабележливо; Зборник (1953 г.); збирката поезија Сказна за резбарот (1954 г.), која добива негативна критика од М. Ѓурчинов; авторското издание Над пламнати бездни (1954 г.) и др.
Неговото творештво создавано на македонски јазик иако било широко прифатено од македонскиот народ, до конфликтот со КПЈ е жестоко критикувано и компромитирано од литературната критика на СФРЈ. Тоа ѝ припаѓа на соцреалистичката поетика на која ѝ останал верен до крајот на животот под влијание на својот „духовен татко“ Тодор Павлов – познат по пропагирањето на дијалектичкиот материјализам и теоријата на одразот. Поради контроверзните ставови во однос на Македонија и македонската историја искажани преку неговото творештво создавано во Бугарија (Вистината е жестока, Крвта вода не бидува, Преданија и завети, Голи оток – островот на смртта и др.), Титова Југославија го прогласува за предавник на македонскиот народ. Сепак, неговото книжевно дело создавано во периодите 1933 – 1941 г. и од 1944 г. до неговото дезертирање во Бугарија легитимно ѝ припаѓа на македонската литература.
Добитник е на наградите „Херој на Бугарија“, „Херој на социјалистичкиот труд“, „Георги Димитров“ и др. (Ј. М.-
.jpeg)
