Поет, учител, публицист, филолог, критичар, општественик, револуционер, вешт оратор, еден од носителите на македонската интелектуална и револуционерна мисла. Оценет е како смел идеалист, неразумен патриот, „незаборавен македонски деец“, претходник на Мисирков.
Образованието го започнал во родното место, го продолжил во Цариград – Фенер (1869), станал воспитаник на братството „Просвештение“ (1871/1872). Со помош на Натанаил Охридски се запишал на Духовната семинарија во Киев (1879), па оттаму продолжил на Духовната академија. Поради прифатените напредни идеи од руските интелектуалци, ја изгубил стипендијата. Се запишал на Правниот факултет во Москва (1879/1880), но по првата година тешко се разболел, се вратил кај Натанаил во Ловеч, Бугарија, каде предавал на Петропавловската семинарија (1881/1882). Од 1882 г. предавал во Егзархиската машка гимназија во Солун. Покрај учителската вршел и општествена дејност, но поради македонистичките погледи егзархиската власт го отпуштила од гимназијата и не му дозволила да добие учителско место во Македонија. Заминал за Бугарија, но и таму постојано бил префрлуван од место во место: учителствувал во Пловдив (1883/1884), во Габрово (1884), во Машката гимназија во Софија, а потоа бил назначен за окружен училиштен инспектор во Трново. Станал општественик со јасни ставови, а поради политичкиот конфликт со Стефан Стамболов станал „опасен непријател за власта“. Поради популарноста меѓу населението, бил избран за пратеник во Народното собрание на Бугарија. Наскоро бил отпуштен од работа поради неговите ангажмани за поголеми права на граѓаните: за демократски печат, за почитување на уставот, бил против корупцијата итн. Барал учителско место во Македонија, но не добил одобрение, па заминал за Софија од каде што бил интерниран во Трново. По убиството на министерот Белчев (1891), Китанчев бил обвинет и осуден на три години затвор во Хасково. По ослободувањето во 1894 г., повидните македонски дејци и македонските дружества го повикале да се пресели во Софија за да ги обедини сите дружества од емиграцијата и да организира една организација со цел решавање на македонското прашање. Китанчев ја прифатил иницијативата и станал претседател на македонското друштво – Македонски комитет (1895, Софија), чија цел била придобивање на населението во Македонија и Одрин за политичка автономност, одобрена и гарантирана од Големите сили. Летото 1895 г. ги започнал подготовките за кревање востание ширум Македонија, секојдневно агитирал, регрутирал луѓе и обезбедувал материјални средства, но на 1 август 1895 г. ненадејно починал.
Трајко Китанчев од своите соборци бил наречен македонски борец, благороден воин за слобода, доблесен борец, врвен македонски патриот, голем и незаменлив работник за македонската слобода, апостол на саморазвивањето, демократ. Тој бил и припадник на групата интелектуалци кои сметале дека западномакедонскиот говор треба да се сфати како норма за македонскиот стандарден јазик (студија „За акцентот на зборовите во ресенскиот говор од западномакедонското наречје“). Во записите за неговата учителска дејност е истакнато дека бил мошне почитуван од сите, дека ја претворил историјата од летопис и драматичен расказ во жива наука и бил заслужен за развојот на критичноста и самосвеста кај младите ученици интелектуалци. Тој бил една од водечките фигури во конфликтот меѓу македонската интелигенција и Егзархијата, од кој произлегол македонскиот сепаратизам.
Поетскиот опус на Китанчев е составен од триесет и шест песни, напишани во периодот 1881 – 1889 година. Своите први поетски творби, собрани во сноп листови, за кои е забележано дека имале поубава естетска и уметничка вредност, ги скинал и ги фрлил в море пред пристигнувањето во Солун. Китанчев бил нурнат во жешките и болни теми на македонскиот народ. Интимните страдања и желби ги слеал со колективните, пишувал за општествените и социјалните потреби на народот. Поезијата ја ставил во служба на ослободителното дело, па поетскиот набој, кој бил најсилен во младите години, исчезнал во оние песни што ги фрлил во морето. За неговата поезија е карактеристичен демократскиот дух. Таа е изблик на фанатичното обожавање на народот, на непросветената и заробена маса. Ги опеал страдањата на обесправените и сиромашните, ги критикувал богатите, без разлика дали биле учени, бидејќи ги сметал за паразити кои викале, се натпреварувале и им се додворувале на посилните за сметка на народот кој трпел и страдал. Песните се социјални, во нив доминира реторичниот израз, баладната форма од епска насока, тенденцијата да се објективизираат претставите низ наративно-фразеолошка интонација. Во неговата поезијата се преплетуваат политичко-дидактичките и социјално-револуционерните мотиви. Во социјалните теми ја вткајува потребата од борба за слобода, кога говори на политичка тема ја вплетува и социјалната неправда спрема народот, а индивидуалните страдања ги опејува врз фонот на колективните. Критикува и опоменува за она што не е добро во општествена смисла, упатува пораки што треба да се преземе за подобрување на животот. Тој повикува на борба за слобода, а најчестите зборови во неговите песни се: зандани, смрт, затвор, гроб, слобода и народ, зборови што се проткаени и во песните во кои говори и за сопствениот живот. Китанчев го имал чувството на затвореност, на темнина и кога се наоѓал навистина во занданите, а и кога го живеел животот во надворешниот свет. Тие се изблик на еден несреќен и неразбран човек. Песните се класифицирани и како програмски, декларативни, рационални. Во песната „Молитва“ метафорично ја слика состојбата во Македонија преку темните магли, бујните ветрови, црните облаци, „силните бури вековити“, при што одговорот на прашањето „Која сила може да помогне?“ го наоѓал во „законот на природата“. За разлика од дотогашното поетско творештво на Прличев, Шапкарев и Динков, кои помошта ја очекувале од во Бога, кај Китанчев ја сретнуваме филозофијата на Ж. Ж. Русо. Песната „Кон Македонецот“ е повик тој да се разбуди, да стане од крвта во која лежел, од темнината, да ги тргне од вратот сите туѓи зли ѕверови, да тргне во бој за слобода и да умре за да му покаже на светот дека во неговата крв врие крвта на неговите дедовци. Во повеќето песни е доминантен песимистичкиот тон, како и во оние со автобиографски испис, во кои е изразено претчувството дека наскоро ќе умре (во песните „Проштавајте“ и „Не ми е жал“). Песната „На М.“ е единствената негова песна во која е опеан љубовниот мотив.
Баладата „Дедо Неделко“ (1895) е поема составена од десет одделни песни, во строфи од по четири стиха, со вкупно петстотини стихови, во кои се римувани само вториот и четвртиот стих. Темата е земена од македонското предание за Марко Крале во кое се пренесува пораката дека тој сè уште е жив и дека претставува симбол на надежта и вербата за утрешниот слободен живот. Баладата започнува со известувањето на Китанчев дека Марко Крале бил скриен во пештера на планинските падини меѓу Охридското и Преспанското Езеро, а се појавувал секоја година на Велигден, на полноќ, во манастирот Трескавец на причест. Потоа се упатувал на ридот каде што се наоѓале урнатините од неговите дворци и кажувал некакви пророчки зборови за ослободувањето на својата земја. Но, секој што ќе ги слушнел неговите зборови умирал, за да не ги пренесе на некој друг. Така било бидејќи се сметало дека не било дојдено времето за ослободување. Но, овчарот дедо Неделко, кој поради својата возраст не се плашел од смртта, одлучил да ги слушне зборовите и да им ги раскаже на своите браќа. Дедо Неделко ја доживеал таа фантастична ноќ; пред него се одвивала нерамната битка меѓу Марко Крале и многубројните клети врагови. Во еден момент се замешал ангелот божји, кој со својата труба ги растерал сите врагови претворајќи ги во црни сенки, а Марко Крале го вратил во живот. Дедо Неделко и покрај тоа што сакал сето доживеано да им го пренесе на другите, бил оневозможен во тоа бидејќи онемел, а наскоро и умрел. Тајната заминала со него. Китанчев, кој инаку и тематски и со стилско-изразната структура ѝ припаѓа на романтичарска постапка, во поемата настојувал да создаде помодерен поетски текст, употребил помодерна версификација – четиристапниот амфибрах, омилена ритмичка стапка на тогашната современа поезија.
Трајко Китанчев е автор и на неколку статии, на студија за акцентот во ресенскиот говор, на литературно-научни студии, меѓу кои е и полемиката „Македонија во времето на илјадагодишнината на св. Методиј“ од Офејков, т.е. Атанас Шопов (1885), критичкиот осврт „Сервантес и неговиот Дон Кихот“, кој воедно и го превел романот на бугарски јазик, и поемата „Крале Марко“ .
Поезијата на Трајко Китанчев, и покрај тоа што нема високи уметнички вредности, има особено значење за понатамошниот развој на современата македонска поезија. Воедно, таа е израз на времето, на општествените, социјалните и политичките околности. Китанчев не пишувал поезија за да стекне поетска слава, туку таа му служела за да ги искаже своите размисли, критички опсервации и пораки. Неговата поезија претставува сплет на народната поетика и на неговиот политичко-дидактичен исказ, на политичкиот ангажман за слобода на македонскиот народ. (В. М. Х.)
