„Најизвишената духовна вертикала на македонскиот XIX век“ повикувал на разум: „Чумóтие разум, кога тој ти велит чувајсиа таткојната и љубиа неа појке от сфе потем господа и потем цара а ти си ја продааш таткојната за ошчо, ...“
Поет, учител, прозаист, есеист, просветител, познавач на античката литература, класицист, преведувач, критичар, преродбеник, претставник на романтизмот, втемелувач на детската литература, жесток борец против елинизмот, беседник за обнова на Охридската архиепископија и за воведување на народниот јазик во училиштата и црквите. За поемата Сердарот го добил прекарот „Втор Хомер“, додека според неговите општествени, просветни и културни ангажмани Гане Тодоровски го означи како „најизвишената духовна вертикала на македонскиот XIX век“.
Образованието го започнал во родниот град кај Димитар Миладинов, кој го запознал со аритметиката и со италијанскиот јазик. Одлично го владеел грчкиот, а го совладал и францускиот јазик. Во 1848 г. почнал да работи како терзија, но во септември заминал за Тирана каде работел како учител. Се запишал на Медицинскиот факултет во Атина (1849). По една година се вратил во Македонија и започнал со учителска дејност: Долна Белица (1850 – 1852), Прилеп (1852 – 1856), Охрид (1856 – 1858). Во 1859 г. се вратил на студиите во Атина, каде слушал и филозофски и филолошки лекции. Во 1860 г. конкурирал на конкурсот за најдобра поема на грчки јазик со поемата Сердарот, со која ја освоил првата награда (ловоров венец и 1000 драхми). Понудата од страна на грчката власт за понатамошно школување во Англија – ја одбил зашто стипендијата ќе ја добиел како грчки студент. Се вратил во Охрид, започнал со преродбенската дејност и со борбата против грчките фанариоти и владиката Мелетиј, поради што во 1868 г. бил затворен. Борбениот и патриотски дух во него не стивнувале. Пишувал, одржувал слова, проповеди, станал општественик – бил делегат на учителскиот собор во Прилеп (1871), учителствувал во Струга, Габрово, Битола, Солун и во Охрид, каде останал до крајот на својот живот. Бил дописник на списанија во Цариград и во Белград; учествувал во преземањето на грчкото училиште, и притоа била пеена неговата песна „Бегајте, Грци, не ве сакаме“; бил член на Св. Наумовиот одбор. Автор е на поемите Сердарот и Скендербег (1861); Автобиографија; на книшка со детски песни Воспитание или 12 (наравствени) песни; на песните: „Ода на царот Ослободител“, „Песна за пречекот на Натанил“, „Во хилјада и седмстотин шесдесет и второ лето“ во кои употребил хорејски осмосложник, со што се потврдува дека држел до традицијата на народната песна. Се занимавал и со превод, за што во „Критик и преведувач“ забележал дека преводот треба да му служи на народот, па затоа при преведувањето тој бил верен по духот, а не по буквата. Ги превел Илијада и Одисеја, како и дела од Лодовико Ариосто (Бесниот Орландо) и Торквато Тасо (Ослободениот Ерусалим). Се пројавил и како критичар, и тоа особено на грчката историја, на Омировската традиција, на правниот поредок и на филозофијата на правото, на законодавството на Ликург и на Солон, на Есхил, Еврипид, Софокле, Аристофан, на ораторската уметност, т.е. на Демостен, Исократ, Питагора, Талес итн., на Херодот, за кого истакнал дека е „таткото на грчката историја“,но дека е субјективен и ја заборавил вистината бидејќи Македонија и Тракија никогаш не биле населени со Грци ниту за времето на Александар ниту за времето на Римјаните итн. Кажал и напишал низа слова, беседи и проповеди во кои до израз дошол неговиот општествено-политички ангажман, а преку кои станал подвижник на националната преродба: „Чувај се себеси“, „Слово за Св. Кирил и Методиј“, „Слово за Свети Климент“, „Слово на Русална среда“, „Слово за прекрасните уметности“ и други. Во Цариград ја напишал „Кратка славјанска граматика“ (1868). За него бил карактеристичен мултилингвизмот; македонската позиција во однос на јазикот и правописот ја застапил во 80-тите години на XIX век. Во дописот до в. „Зорница“ (Цариград, 1882) упатил критика дека „слабо се земаат предвид македонските мислења за јазикот и правописот“. Прличев има и богата преписка. Неговиот обемен фонд се чува во Архивот на МАНУ.
Григор Прличев има особено значење во македонската историја. Својата дејност ја посветил на македонскиот народ, заедно со своите сограѓани ја водел најтешката борба, која е одбележана како подвиг на епохата. Бил жесток борец против елинизацијата на македонскиот народ и се борел за обнова на Охридската архиепископија. Го просветувал народот, особено младите, го поддржувал образованието на женските деца, учествувал во одбраната на градот Охрид од фанариотите – симболот на словенската писменост. Како литерат билотворен, директен, на моменти и немилосрден, искажувајќи ги своите интимни чувства кои често биле поврзани со народните духовни страдања. Неговото значење за македонскиот народ е што работејќи во негов интерес, тој се престорил од поет во учител, пишуваниот збор го сменил со проповедна реч, од својата глава го извадил ловоровиот венецот и се овенчал со маки, страдања и прогони.
Поемата Скендербег ја подготвил во 1861 г., со која конкурирал на конкурсот за најдобра поема во Атина во 1862 г., но успехот не го повторил. Поемата е речиси четирипати пообемна од поемата Сердарот, напишана е на 116 страници (четвртина табак), во неримувани над 180 стихови, во петнаестерци, со призвук на херојска поезија. Предмет на поемата е последната опсада на Круја (1467), една година пред смртта на Скендербег. Поемата започнува во романтичарски дух, со повикот на „слаткоречивата Муза и девица за да му влее сила да ја опее“. Воведната песна е испеана во хомеровски дух, додека јунаците, освен Скендербег, се опеани како јунаците на Тасо и Ариосто кои повеќе се откриваат низ разговор отколку низ акција. Прличевите јунаци се реални, нивната сила се движи во рамки на возможното, тие немаат легендарна натприродност. Единствената натприродна сила која се појавува е Господ. Дејството се одвива во двата табора, во дворецот на Скендербег и во логорот пред Круја (во шаторот на Балабан-паша), кој со цел да го надмудри Скендербег, по својот брат Емин му испратил подароци. Подароците биле вратени преку пратеникот Динко, кој по наредба на Балабан бил набиен на кол. Скендербег не се одмаздил преку невиниот Емин, кој воодушевен од справедливоста на бранителот на христијанството побарал да остане во градот, но со молба да не се бори против своите браќа. На Скендербег никој не му бил рамен. По желба на мајка си Воислава, тој на „седумте дена ја стрижел својата коса“. Жена му била Дорика, ќерка на силниот Арјамнис Комнен, со која го имал синот Јован. Балабан го сметал за „неверниот каурин-душман“. Дека Скенедербег бил поклоник на христијанската религија се потврдува и од описот на средбата со своите сојузници во неговиот дом: „Држејќи го ножот во рацете Скендербег почна / И пресече месо. Но главата не ја ни гибна … / А албански беше обичајот печена глава / со нож да се удри од гостите редум што седат, / сè додека не ја преполови некој со ножот. / … / И, освен туѓинецот, повторно се прекрсти секој/“. Истото се потврдува и од ритуалот што го направил ноќта пред битката. Во своето најинтимно катче во спалната, Скендербег се свртел кон исток „/ кон ѕидот на којшто си стоеше божјата мајка / крај кандилце мало што блескаше напред ко ѕвезда, – / и рацете свои ги крена, молејќи се богу“. До срцето го закачил крстот, голем и златен, кој му бил подарок од папата, а врз главата го ставил подарокот шлем „од железо сиот, но порабен вешто со кожа: од цар Фердинанда“. Ноќната бура е предзнак на тешкиот судир на двете војски, при што во еден момент Емин го спасил Скендербег. Борбата е опишана на повеќе страници, во која гинат безброј јунаци и во која среќата е час на едната час на другата страна. На крај, Скендербег го убива Балабан и поемата завршува со прекин на борбата. Во поемата Прличев го опеал херојот „бујниот Скендербег“, „тој што го почести духот светителски Исусов“, „принцот на Епирците и на Македонците, човек со големо име и единствен поддржувач на столицата на Рим“, како што забележал Марин Барлети, свештеник од Скадар, во својата Историја за животот и делата на Скендербег, принцот на Епирите уште во далечната 1510 година. Прличев имал за цел да прикаже два јунака кои имале различни сфаќања за должностите и за животот. Скендербег бил тивок, исполнет со семејна хармонија, го почитувал мислењето на мнозинството за разлика од Балабан. Во поемата доминира лирското, поетските елементи се проткаени со емоционалност, описите се впечатливи како на екстериерот – природата, зората така и на ентериерот – дворецот, шаторот итн.
Григор Прличев се смета за родоначалник на македонската поезија за деца. Во 1872 г. ја составил книшка Воспитание или 12 (наравствени) песни со 835 стиха. Песните се дидактички, со воспитен карактер. Тој бил инспириран од народната поезија и сметал дека: „Господа! У народа не ни недостасува учение, но Воспитание … Затоа сум составил мала книшка под име Воспитание...“. Во нив тој укажува на етичко-моралните норми, ги критикува пороците и негативните човекови карактеристики како: неодговорноста, мрзливоста, разгаленоста, лакомоста, кражбата, плашливоста, при што вината не ја согледува само кај децата, туку во определни ситуации и кај родителите. Насловите на песните упатуваат на нивната содржина: „Удавените деца“, „Луничавата Лена“, „Спанко Трајан“, „Плачко Драганче“, „Прејадено дете“, „Мајчино воспитание“, „Мајчина клетва“, „Сокол крадецот“, „Предавникот Пано“, „Страшливецот Силјанче“, „Амалот Перо“, „Пречистата мајка“.
Есејот „Мечта на еден старец“ (1883) претставува кратка исповед за неговото откажување од пишувањето. Преку разговорот со духот – „мачителот“, т.е. во спор со своето второ јас ги открива своите внатрешни дилеми. Прави вонредна кратка реконструкција на својот творечки живот, при што му се спротивставува на духот кој сакал да го наговори да пишува: „Сакаш ли да ме натераш да грачам како гавран, кога на младини сум пеел толку убавичко?“. Истакнал дека бил „лишен од секаков бугарски речник ...“; не бил слободен за да ги посети селата, каде што би пронашол богат книжен материјал; бил слаб во телото од многугодишното и јалово елинско учење, од деноноќните напори, од судските препирки, од ужасните зандани; бил огорчен од грубите критики, од лошо изградените и одржувани училишта итн. Пишува дека „ја замразил пишувачката“ бидејќи школувањето му било во Атина наместо во Киев или Прага; поради необјавувањето на трите статии и поради грубата бугарска критика, која се обвиткала околу ловоровиот венец како змија и го истурила отровот врз неговите лисја, така што „и тие овенаа, се исушија“. Се оддал на учителската професија, која за него била многу посериозна од секоја друга. Во таа слика од лични и општествени збиднувања пред сè му биле важни спокојството и напредокот на неговите ученици, како и „секое чкртање со перо на многустрадните Македонци, имено поради тоа што во нивното наречие наоѓам многу првобитни форми“. Се откажал да биде литерат и станал општественик и борец. Есејот претставува преттекст на неговата Автобиографија. За стилот на Прличев, за начинот на изразување во белетристиката, есеистиката, полемиките и беседништвото, Гане Тодоровски смета дека реториката здружена со волшебна афористика, со метафорика и со луцидност се ознака на неговата индивидуалност, на една творечка судба во чија срцевина пулсира творец по вокација.
Прличев создал низа слова и беседи во стилот на Светиклиментовите и на реторичко епистолографските текстови на охридскиот архиепископ Теофилакт (1084 – 1108). За значењето на словата пишувал уште Евтим Спространов,кој Прличев го нарекол„гласноговорник на охриѓани, на епохата“, кој секоја недела држел проповед, кажувал слова огнено и пламено, „стоел како тврд лост, железен“; „словата, зборовите и проповедите потекле како оган и лава“. По црквите се читале многу псалми на македонско наречје, а кога нешто немало да му се допадне, самиот Прличев станувал и читал.Неговите слова биле главниот подвижник на преродбата, тој камшикувал и бездушно напаѓал. Тој бил душата и енергијата на преродбата, како што истакнал Спространов, односно дека „тој бил роден токму за епохата и за тоа најмногу помогнал“. Од низата слова ќе ги истакнеме „Словото на Русална среда“ (1867) и „Чувај се себеси“(1866), во кое истакнал дека Господ му дал разум на човекот за да се чува, „А ти се нечуваш, та тргаш. Ех! Кој ти је кабаетлиа“. Советувал како човекот треба да живее, кои морални норми да ги спроведува, дека треба сам да се чува, а не да очекува некој друг да го чува, повикувал на разум: „Чумóтие разум, кога тој ти велит чувајсиа таткојната и љубиа неа појке от сфе потем господа и потем цара а ти си ја продааш таткојната за ошчо, ...“, при што и критикувал: „Та ние, господари не можиме да речиме оти сме ја закрепиле старата слава Охридска, не можиме да речиме оти сме љуге не можиме да речиме оту сме живи. Ние ушче на животта сме мртфи“ бидејќи „У нас чувајне немат. Европјанинот се чуват“. Бил свесен дека за да се победи непријателот било потребно образованието, особено за женскиот пол, бидејќи воспитаните жени биле корисни не само за татковината туку и за целото човештво („Слово за младите“).Во „Слово за прекрасните уметности“ говори за трите„небесни учителки“: поезијата, музиката и живописот. За народната поезија истакнал дека им е учителка на селаните, „Секој стих е бисер и тежи повеќе од злато и алмаз“, и дека при недостапниот „светилник на науката“ за селанецот „скапоцен е светилникот на поезијата“. Повикувал секогаш да се проповеда љубов и почит кон народната поезија. Во словата се повикувал на Соломоновата мудрост, на Библијата и Евангелието. За неговите слова, беседи и проповеди, напишани и кажани на охридско наречје, Гане Тодоровски забележал дека успешно го затвориле дамаскинарскиот циклус во македонската нова литература и по карактерот на содржината и по јазикот.
Григор Прличев е добитник на Наградата на големиот атински конкурс за најдобра поема на грчки јазик на 25 март во 1860 г. за поемата Сердарот. Во негова чест, од 1952 г. секоја година во Охрид се одржува манифестацијата „Прличеви беседи“, во чии рамки се доделува наградата „Григор Прличев“ за најдобра поема. Во 1980 г. е снимен биографскиот телевизиски филм „Учителот“, во режија на Васил Ќортошев. Македонската културна икона Прличев опеана е во песните: „Во градот на Прличев“ и „На Водици во Охрид 1973-та“ од Гане Тодоровски, „Душевните очи на Прличев“ од Анте Поповски и „Григор Прличев“ од Блаже Конески. (В. М. Х)
