ХИМНОГРАФСКИ ТВОРБИ ЗА СВ. КОНСТАНТИН-КИРИЛ И МЕТОДИЈ

Опис на делото

Култно-поетски и литургиско-воспевни жанровски форми, кои ги интегрираат книжевно-изразните и мелодиско-исполнителните творечки реализации во словенската богослужба при нивните светителски празнувања. Поради недоволното исполнување на црковнополитичките очекувања на Константинопол и на Рим од кирилометодиевската мисонерска дејност, сесловенските просветители не можеле да го стекнат богоугодниот чин на светители веднаш, или набргу по нивната смрт. Големата слава и светителскиот спомен за св. Климент Охридски дополнително го поткрепиле и го втемелиле култот и кон неговите Учители, светите Кирил и Методиј. Во Охридската духовна и книжевна школа спонтано се воспоставил и се развил книжевниот облик на култната светителска слава и спомен за нив, манифестирајќи се и преку химнографското творештво. Раното составување на химнографски творби за нив е засведочено во кратките календарски вести што се запишани во месецословите од содржинската структура на охридските ракописи Асемановото евангелие  од крајот на X век, Охридскиот апостол  од XII век, и др. Од Охридската книжевна школа нивните култно-книжевни застапувања се пренеле и во јужнословенското или руското ракописно наследство: Савината книга од почетокот на XI век, Остромировото евангелие од 1056 година, Архангелското евангелие од 1092 година, и др. Химнографското творештво за сесловенските просветители се манифестирало и преку преписи од кратки химнографски песнопеења: тропари, кондаци, икоси, стихири, слави и сл. Тие се застапувале во текстолошката структура на псалтирот со последование, триодот, требникот, часословот, молитвениците, пролозите и во месецословот на Ерусалимскиот типик. Химнографското творештво за споменот и славата на св. Кирил и Методиј најопитно се манифестирало преку мозаичните жанровски форми на службите и каноните, кои доследно ги следеле стандардните книжевни клишеа на богатата византиска химнографија.

Постои посебна Служба за св. Кирил, која се составила по повод богослужбеното чествување за денот на неговото успение на 14 февруари. Нејзината првична текстуална редакција произлегла од Охридската книжевна школа, каде што неговите ученици го организирале и го воспоставиле официјалниот светителски култ во богослужбата. Авторот химнописец останал анонимен поради отсуството на акростих во канонот. Затоа и произлегоа повеќе претпоставки дека ја составил: св. Климент Охридски, св. Наум Охридски, Кирилометодиевиот ученик св. Сава, или св. Методиј (евентуално во Моравија). Се идентификуваат повеќе од 20-тина преписи на Службата, кои се датираат меѓу XI и XVII век. Во преписите од ракописите со македонска провениенција се задржала и нејзината најархаична текстолошка и структурна редакција, како што се Добријановиот минеј, Драгановиот минеј , Лешочкиот (Хлудов) минеј, и др. Во преписите на ракописи од периодите по XIV век се евидентира нова Служба за св. Кирил, но и т.н. полна Служба - чии структурни редакции ги следеле упатствата од реформираниот Ерусалимски типик. Службата за св. Методиј се составила како надополнување на богослужбеното празнување на св. Кирил, чии светителски култови заедно го афирмирале идниот развој на словенските просветителство, богослужба, книжнина и писменост. Сепак, творечката поента се насочила кон нагласувањето на светителскиот култ за св. Методиј, како премудар учител на сите во Моравија и во Панонија – олицетворен со сонцето кое изгреало на Исток (во Константинопол), а со просветителскиот дух кој го осветлил Западот (римопапството). Од расчитувањето на фразовиот акростих се дознава дека составувач бил неговиот ученик Константин Презвитер. Во ракописното книжевно наследство е зачуван мал број преписи од Службата, а најстарите од нив се во македонските минеи – Драгановиот и Добријановиот. Химнографската творба е со краток структурен тип, според литургиските упатства на Студискиот типик. Се составила и втора Служба за св. Методиј, преку чие расчитување на акростихот во канонот се открива авторството на св. Климент Охридски. Константин Презвитер ја составил првата Служба за св. Методиј за богослужбената потреба во Брегалничката словенска епископија, а св. Климент составил уште една која била наменета да се богослужбува во Охридскиот духовен центар. Како кон свој Учител со кого најмногу поминале мисионерско искуство, но и како кон свој надлежен архиереј (сесловенски архиепископ), не било случајно што и двајцата соученици химнописци поединечно посветиле по една химнографска творба за св. Методиј. Од втората Служба се евидентира само еден препис, застапен во Лешочкиот службен минеј од крајот на XIII и почетокот на XIV век – во Хлудовата збирка бр. 156.

Во химнографскиот циклус за сесловенските просветители постои и Општа служба за св. Кирил и Методиј. Во Синодалниот препис од XIII век е зачуван само Канонот, при што недостасуваат другите песнопеења наменети во богослужбата за на вечерната. Затоа и кај некои истражувачи ваквата зачувана скратена текстуална структура во преписот се идентификува како Општ канон за св. Кирил и Методиј. Во секоја од песните се застапени по пет тропари, од кои последните се богородични. Од нив три тропари се посветени на св. Кирил, а само еден на св. Методиј. Книжевниот облик на воспоставување култ за словенските просветители добил свој одраз и во римолатинската средновековна книжевна традиција, при што се составиле и католички Служби за св. Кирил и Методиј. Од нив се одвојуваат хрватските глаголички служби пишувани на старословенски јазик, како и чешкоморавските и полските служби пишувани на римолатински јазик и писмо. Во XIX век химнографскиот книжевен циклус се збогатил и со составување на два Акатисти за св. Кирил и Методиј, а како нивни химнописци биле руските еромонаси Антониј Храповицки и Герман Вааламец, кои емигрирале во Србија и во Бугарија. Нивната мозаична химнографска структура се состои од кондаци и икоси. Химнографскиот циклус за св. Кирил и Методиј бил надополнет и со нивното светителско празнување во т.н. група Седмочисленици, покрај кои се вбројуваат и нивните ученици светители: Горазд, Климент, Наум, Ангелариј и Сава (или Лаврентиј). Уште од времето на византиските охридски архиепископи Димитриј Хоматијан (1216 – 1234) и Константин Кавасила (1255 – 1260) почнале да се осмислуваат извесни химнографски песнопеења за богослужбено празнување на св. Седмочисленици. Во Берат во XVII век била составена Служба за св. Седмочисленици на новогрчки јазик, која во почетокот на XVIII век се отпечатила во Венеција.  Нова Служба за св. Седмочисленици на новогрчки јазик се составила и во 1730 година од свештеноучителот Григориј Константиниди, која и ја отпечатил во Москополската печатница. Во 1903 година Службата ја превел на црковнословенски јазик истакнатиот македонски црковен и просветителски деец Калистрат Зографски, Македонец од Струга. (И.В.)